تفکر را بشناسید!
18 بهمن 1401 1403-05-22 15:52تفکر را بشناسید!
.: به نام خدا :.
« آشنایی با تفکر »
محورهای شکوفایی تفکر
چنانکه گفته شد، فعال‌سازی قوه تفکّر و بکارگیری صحیح آن، مهمترین محور تزکیه و تعلیم در دوره نوجوانی به شمار می‌رود، بنابراین شناخت محورهای شکوفایی تفکّر، بیان‌کننده محورهای تربیتی است که لازم است در دوره نوجوانی و در فعالیت‌های مختلف این دوره مدنظر قرار گیرد. با توجه به آنچه در معنای تفکّر بیان شد، مهمترین بایسته‌های شکوفایی تفکّر عبارتست از:
- باید نوجوان را نسبت به نیازها و مسائلی که دارد واقف نموده و برای درک درست این نیازها، او را به تعاریف درست ارجاع داد.
- باید منابع متقنی که می‌تواند مبنای شناخت حقایق و قوانین ثابت عالم باشد به نوجوان معرفی شود تا بتواند جهت استخراج تعاریف صحیح و همچنین ارتقای تعاریف خود، رجوع دائمی به آنها داشته باشد.
- می‌بایست کلام وحی و همچنین سیره و اقوال اهل بیت علیهم السلام به عنوان مهمترین عامل شکوفایی عقل، به نوجوانان معرفی شود و نحوه مراجعه به آن جهت شناخت عملکرد درست در مواقف مختلف، آموزش داده شود.
- می‌بایست چگونگی شناخت موقعیت‌ها و ارجاع دادن آن به تعاریف صحیح به نوجوان آموزش داده شود و مهارت او در زمینه ارتقا یابد.
- لازم است سیر از شناخت حقایق تا درک بایدها و نبایدها به او ارائه شود تا بتواند سیر از نیاز تا عمل را مبتنی بر شناخت عقلی طی نماید.
- باید شجاعت لازم برای تحقق وظایف و عملی نمودن تعاریف صحیح در او ایجاد شود تا آنجا که بتواند در مقابل دشمنی‌ها و تعلقاتی که مانع از انجام آن میشود، ایستادگی و مقابله نماید.
- لازم است آداب به نحوی شایسته آموزش داده شود، تا نوجوان هر عملی را بواسطه آراستن به آداب الهی، زیبا و نیکو نماید.
- می‌بایست ضرورت و چگونگی ارتباط موثر با دیگران و مشارکت در فعالیت‌های جمعی آموزش داده شده و تمرین شود تا توان اجتماعی لازم مبتنی بر عقلانیت، پرورش داده شود.
- ممکن است نوجوان از آموزش‌های لازم در دوره‌های قبلی رشد بهره‌مند نشده باشد، لذا می‌بایست این نیازها مورد توجه قرار گرفته و در صورت لزوم آموزش‌ها و تمرینات جبرانی برای آن در نظر گرفت. مهمترین توان‌های معرفتی که نقش موثری در شکوفایی تفکّر در دوره نوجوانی دارد، درک مفهوم ولایت و کرامت و همچنین قدرت تشخیص و انتخاب خیر و شرّ بواسطه مشورت با اهل خبره است.
بر اساس بایسته‌های شناخته شده می‌توان محورهای شکوفایی تفکّر در دوره نوجوانی را در قالب موارد زیر برشمرد:
1. زمینه‌سازی برای شناخت مسائل و نیازها از منظر حقیقی
- لازم است نوجوان نسبت به نیازها و مسائلی که پیرامون خود دارد، درکی واقعی و عینی پیدا کند و نسبت به رفع آن اهتمام جدی بیابد.
- مسائل و نیازهای نوجوان هم شامل مسائل فردی خود او و هم شامل مسائل و نیازهایی است که در محیط و افراد پیرامون او وجود دارد.
- می‌بایست نوجوان به مطالعه و بررسی این نیازها و همچنین شناخت تعاریف و رویکردهایی که نسبت به آن وجود دارد اهتمام ورزیده و در این زمینه تلاش نماید.
- نوجوان باید بداند که درک درست نیازها، تشخیص حقیقی یا کاذب بودن آنها، اولویت‌بندی میان نیازها و همچنین شناخت راه صحیح برطرف کردن آن، نیازمند به مراجعه به منابع حق است که از جامعیت لازم برای این امر برخوردار باشند.
- می‌بایست نوجوان جهت شناخت نیازها و مسائل و همچنین شیوه برطرف کردن آن، به منابع دینی، خصوصا قرآن کریم سوق داده شود و بر این اساس قرآن و عترت را با رویکردی نیازمحور مورد مطالعه و تدبّر قرار دهد.
- استفاده از انواع تفکّر می‌تواند نوجوان را در جهت شناخت نیازها و ارجاع آن به منابع حقیقی به شدت توانمند سازد.
2. معرفی منابع شناخت حق و ارتقای توان مراجعه به آن
- لازم است نوجوان به ضرورت مراجعه به حق واقف شده و دوری از آن را به عنوان مهمترین عامل شکست و محرومیت بشناسد.
- می‌بایست منابع شناخت حق و مراتب آن، از تجربه تا مراجعه به وحی به نوجوان معرفی شود.
- لازم است نوجوان رخدادها، تجربیات و مطالعات خود را جهت شناخت گزاره‌های یقینی مورد استفاده قرار دهد و بدین ترتیب شناخت خود را از حقایق دائما گسترش و تعمیق دهد.
- نوجوان باید قرآن کریم را به عنوان مهمترین منبع شناخت حقایق مورد توجه قرار دهد و علاوه بر مطالعه برنامه‌ریزی شده قرآن، از مهارت‌های لازم جهت جاری کردن آموزه‌های قرآنی در زندگی برخوردار شود.
- می‌بایست گزاره‌های یقینی و آموزه‌های دارای حکمت به نوجوان آموزش داده شود تا از آنها در جهت ارتقای شناخت و معرفت خود، آن هم معرفت عملی و کاربردی بهره‌مند شود.
- لازم است علم‌آموزی در رأس آموزش‌های نوجوان قرار بگیرد و عطش نسبت به فهمیدن و یادگرفتن در او شکوفا شود. او باید از فرصت‌های عمر خود به بهترین وجه برای یادگیری علوم سودمند و کاربردی بهره‌مند شود و این رویکرد را نسبت به منابع درسی خود نیز داشته باشد. مشاهده آیات هستی و خلقت و تأمل و تفکّر در آن، یکی از محورهای مهم فعال شدن تفکّر و علم‌آموزی به شمار می‌رود.
- همچنین می‌بایست الگوهای مناسب به نوجوان معرفی شود تا بواسطه مطالعه سیره زندگی ایشان، راهی به شناخت حقایق پیدا کرده و نمونه‌هایی برای پیاده‌سازی حقایق در زندگی مشاهده نماید.
3. ارتقای توان تبدیل حقایق شناخته شده به اعمال شایسته
- لازم است که احکام الهی، اعم از احکام شرعی و احکام اخلاقی، همراه با حقایق و معارف به نوجوان آموزش داده شود تا سیر از هست و نیست‌ها به بایدها و نبایدها و توانمندی تبدیل تعاریف به عمل در او تثبیت شود.
- می‌بایست مجموعه‌ای از آداب اسلامی خصوصا آداب اجتماعی به نوجوان آموزش داده شود و او اهتمام داشته باشد که عمل به این آداب را به رویه جاری در زندگی تبدیل کند.
- شناخت درست و هوشمندانه محیط پیرامون، موقعیت‌ها، امکانات و فرصت‌ها و همچنین مهارت‌های استفاده از آن، به نوجوان کمک می‌کند تا حقایق و مقاصد شناخته شده را به خوبی به عمل تبدیل کند.
- در این دوره می‌بایست نوجوان نسبت به هرگونه پوچی، بطالت و لهوی به شدت پرهیز داده شود و برای این منظور از مهارت‌ها و برنامه‌ریزی‌هایی برخوردار شود که او را به سمت بهره‌مندی از فرصت‌ها و بهینه‌سازی آن سوق دهد.
- لازم است نوجوانان از هنرها، فنون و مهارت‌های کاری و عملی متناسب با اقلیم و جنسیت برخوردار شوند تا امکان عمل کردن و نقش‌آفرینی عینی و اجتماعی ایشان بیشتر شود.
- همچنین می‌بایست توانمندی نوجوانان در بکارگیری توان‌های اختصاصی‌شان، اعم از توان‌های جسمی و فکری ارتقا یابد تا از قدرت مناسبی برای عمل کردن و تأثیرگذاری برخوردار شوند.
- ضمنا می‌بایست برنامه‌ریزی برای تحقق اهداف و مقاصد مدنظر قرار گیرد تا نوجوان به مرور از ین توانمندی به صورت شایسته‌ای برخوردار شود.
- می‌بایست به نوجوان آموزش داده شود که با ثبت و ارزیابی نتایج و دستاوردهایش، شناخت خود را از حقایق ارتقا داده و دائما اعمالی بهتر و نیکوتر از آنچه پیشتر انجام داده بود، انجام دهد.
قرآن کریم؛ کتاب شکوفایی تفکّر
چنانکه گفته شد، یکی از محورهای شکوفایی تفکّر، شناخت منبعی است که بتوان با مراجعه به آن، حق را در هر موقعیتی به درستی شناخته و با ارجاع درست به حقیقت، رفتار شایسته و نیکو در آن موقعیت را شناسایی نمود. بر این اساس قرآن کریم، به عنوان کلام خداوند و بیان‌کننده حق، مهمترین منبع شناخت حقیقت به شمار می‌رود که صحت منابع دیگر و همچنین صحت مراجعه به حق و حقایق کشف شده بواسطه آن، بر اساس آن سنجیده میشود.
لکن نقش قرآن در شکوفایی تفکّر تنها به منبع شناخت حق محدود نمی‌شود، بلکه اساسا قرآن کریم که برای هدایت انسان‌ها نازل شده است، طبیعتا نسبت به فعال نمودن تمامی عناصر هدایتی وجود انسان، اهتمام داشته و آن را در نظر دارد، لذا فعال‌سازی قوای مختلفی چون تفکّر و تدبّر و همچنین شکوفایی ایمان و صدق از مهمترین نتایج مراجعه به قرآن برای انسان به شمار می‌رود.
با نگاهی به آموزه‌های قرآن نیز می‌توان به خوبی به این مهم واقف گشت که قرآن کریم نه صرفا به عنوان منبعی برای کشف حقیقت، بلکه اساسا به عنوان منبعی بی‌بدیل در شکوفاسازی تفکّر در انسان ایفای نقش می‌نماید، چنانکه در سوره‌های مختلف قرآن، موقعیت‌های مختلف و متنوع همراه با بیان مسائل اصلی و حقیقی زندگی انسان بیان شده است و سپس در همان سوره، به گزاره‌های حقیقی اشاره و به آنها ارجاع داده شده است و باز هم در همان سوره، انسان‌ها به رفتاری شایسته مبتنی بر آن حقایق، دلالت داده شده‌اند.
بدین ترتیب قرآن کریم متعرض بیان هر سه محور تفکّر میشود و نه تنها در فرآیند تفکّر مورد مراجعه قرار می‌گیرد، که قرائت و تدبّر در آن خود فعال‌کننده تفکّر در مخاطبان خواهد بود.
نقش‌آفرینی اجتماعی، بستر شکوفایی تفکّر
تفکّر اگرچه قوایی درونی در انسان است، لیکن هم به دلیل طبع اجتماعی انسان و هم به دلیل آنکه تفکّر اساسا در مواجهه با موقعیت‌ها و مسائل فعال میشود، ارتباطات اجتماعی انسان نقش تعیین‌کننده‌ای در فعال‌سازی تفکّر او دارد، چه اینکه اساسا می‌توان ارتباط انسان با دیگران را به عنوان جنبه عینیت یافته تفکّر قلمداد کرد.
بدین ترتیب روابطی که نوجوان با دیگران دارد، بستر شکل‌گیری تفکّر را برای او فراهم می‌کند، هر چقدر این روابط صحیح‌تر و سازنده‌تر باشد، تفکّر را در او فعال‌تر می‌کند، از سوی دیگر لازم است که خروجی نهایی تفکّر در نوجوان نیز به عمل تبدیل شده و در روابط او با دیگران نمود پیدا کند.
برنامه‌ریزی برای مقاصد بلند، نتیجه شکوفایی تفکّر
چنانکه نوجوان از توان تفکّر برخودار شود، به مرور شناخت خوبی از حقایق عالم خواهد داشت، و دائما در مواجهات و مسائل مختلف به این حقایق مراجعه کرده و بر اساس آنها عمل خواهد نمود.
این فرآیند به مرور دستیابی به حقایق بلند عالم را در جایگاه هدف و مقصد انسان قرار می‌دهد و بدین ترتیب فرد در هر مواجهه و مسئله‌ای انتظار ملاقات پروردگار خود را بواسطه دستیابی به این حقایق خواهد داشت.
چنین فردی به دلیل برخورداری از توان تفکّر، صرفا به خیال‌پردازی در ارتباط با این مقاصد و اهداف حقیقی نمی‌پردازد، بلکه می‌تواند با اعمال شایسته و نیکو، مسیر تحقق آن را فراهم نماید.
بدین ترتیب توان برنامه‌ریزی عملی برای دستیابی به اهداف و مقاصد بلند، یکی از آثار مهم شکوفایی تفکّر است که می‌بایست در طی دوره نوجوانی در فرد ایجاد شود.
جلوه‌های شکوفایی تفکر در نوجوان
بواسطه شکوفایی تفکّر و به تبع آن بلوغ عقلی، جلوه‌های دیگری از رشد و بالندگی در نوجوانان پدید می‌آید:
- شناخت جلوه‌های رشدیافتگی موجب میشود غایت آنچه از نوجوان انتظار می‌رود به صورت تفصیلی‌تر شناخته شود. این امر هم در ارزیابی رشد و هم در برنامه‌ریزی فعالیت‌های تربیتی برای این دوره، نقش بسزایی خواهد داشت.
- از مجموعه روایاتی که درباره عقل و تکلیف انسان است و آیاتی که هدایت و ضلالت را مورد بحث قرار داده و انسان را نسبت به گزینش یا عدم گزینش آنها توصیه، توبیخ و یا تشویق می‌کند، می‌توان به توان‌های دیگری که بواسطه شکوفایی تفکّر در نوجوان فعال میشود، پی برد.
- توان شناخت نفع و ضرر حقیقی
- توانایی عاقبت اندیشی و یقین مداری
- توانایی داشتن مقاصد بلند در زندگی
- قدرت اصلاح و ارتقای تعاریف (معرفت افزایی)
- درک هست و نیست‌ها در ارتباط با بایدها و نبایدها (حکمت)
- توان تشخیص درست موقعیت‌ها و شرایط
- استفاده از امکانات و فرصت‌ها به بهترین صورت
- قدرت برنامه‌ریزی و عزم
- توان تصمیم‌گیری به تنهایی و در لحظه
- ورود آگاهانه و مستقل به عرصه اجتماع (قدرت سفر، قدرت اقتصادی، قدرت دوست‌یابی و مدیریت آن، قدرت مدیریت عواطف و وابستگی‌ها)
- توان امر و نهی به دیگران
- تحریک توان جنسیتی و قدرت کنترل و مدیریت آن
- توان شناخت دشمن و مقابله با آن
- هنرمندی با رعایت آداب
پیشنهاد میشود:
دوره 6 جلسه ای کارگاه تفکر شنیداری، مشاهده ای ، بنیادی ، قرآنی و سوال را مشاهده کنید و از طریق روبرو وارد
