پژوهش چیست؟

اگر مسأله‌ای یا پرسشی برای جستجوگر به وجود آمده است و می‌خواهد برای رسیدن به پاسخ آن، به کتاب خدا رجوع کند، او باید بداند بر ضرورت رجوع به کتاب آگاهی داشته باشد و اگر با اندکی تلاش نتوانست به پاسخ دست پیدا کند، بداند که این راه نیاز به تلاش فکری و عملی بیشتری دارد.

با وجود چنین پرسش یا مسأله‌ای اولیه‌ای برای اینکه به «عنوان مسأله»ای قابل رجوع به کتاب دست پیدا کنیم نیاز است دو کار باید انجام شود:

1. تحلیل دغدغه یا پرسش یا مسأله در منطق نیازهای انسان: اصلاح پرسش یا سوال یا مساله بر اساس نیازهای حقیقی  
2. تحلیل پرسش یا سوال یا مساله به عناصر (موضوع‌ها یا مفاهیم) تشکیل‌دهنده آن

در ابتدا درباره ارتباط میان نیازهای انسان و کتاب حقایق سخن گفته شده، سپس درباره مورد 1 و بعد از آن درباره مورد 2 بررسی می‌شود.

1. رابطه نیازها با حقایق ثابت

انسان دارای نیازمندی‌هایی است و تلاش‌هایی که در زندگی در عرصه‌های مختلف انجام می‌دهد با انگیزه پر کردن این نیازهاست. هدایت، در صورتی که بخواهد تحقق داشته باشد، باید بر پایه این نیازها باشد.

1-1.قرآن و نیازهای انسان

خداوند نسبت به وقایعی که در زندگی انسان رخ می‌دهد سکوت نکرده است و او را نسبت به چگونگی مواجهه درست با آنها آگاه ساخته است. این امر در هر زمانی از زندگی بشر بوده و با نزول قرآن به نهایت حضور کلام در زندگی تکامل یافته است.

کلام خداوند که برای هدایت انسان و جامعه نازل شده جوابگوی مسأله‌های پدیدار شده در هر زمان است. بر همه انسان‌ها لازم است اولا زندگی خود را منفک از نظام وحیانی ندانسته و ثانیا در صدد کشف گزاره‌های عقلی قابل ارجاع یا همان معیارهای تقوا برای هر واقعه‌ای در زندگی خود باشند.

برای این منظور ابتدا لازم است هر کس خود را مخاطب قرآن بداند. انسانی که در قرائت قرآن، مخاطب بودن خویش را به تمامی وجود درک کند با نیازی عمیق برای دریافت، که در حالت خشوع انسانی تجلی می‌یابد، به دنبال فهم حقیقت از کلام الله مجید خواهد بود.

متن قرآن دارای این قابلیت است که از جهات مختلف در آن اندیشیده شود. به دلیل آنکه غرض خداوند دارای مراتب است، و هر یک از مخاطبان متناسب با نیازهای خود می‌توانند به دریافت هدایت نائل شوند.

با تغییر نیازها و تحول آنها آیات برای مخاطب به گونه‌ای دیگر  جلوه می‌کند. همانند نور که در مواجهه با منشور به طیف‌های مختلفی قابل تمایز است.

در این صورت قرآن حقیقتی ثابت دارد که با نیازهای مختلف انسان فهمی خاص از آن حقیقت برای انسان ایجاد می‌شود. هر قدر از یک سو تحلیل نیازها و تفصیل آنها با قدرت بیشتر ی انجام شود و از سوی دیگر فهم آیات با دقت و عمق بالاتری صورت پذیرد، بهره‌ و استفاده انسان از آیات بیشتر و قوی‌تر خواهد بود.

2-1.ارزیابی نیازها در چارچوب نیازهای حقیقی

نیازهای انسان که مربوط به هر زمان و هر لحظه است توسط ربّ او به کمال سوق می‌یابد. در واقع علت وجود نیازمندی در انسان، دریافت کمالی متناسب است. این کمال تنها با وجود خداوند حاصل می‌شود و تأمین آن بر عهده تقوا گذاشته است.

انسانی که دغدغه تقوا دارد و انسانی که این دغدغه را ندارد، در انتخاب امور زندگی و چگونگی پرداختن به آنها متفاوت است. وقتی بنای کسی بر تقوا باشد سعی می‌کند از همان ابتدای مواجهه با هر امری، مورد رضایت‌بودنِ خدا بودن را مورد توجه قرار دهد.

انسان متقی از ابتدا سعی می‌کند از مواجهه با مسائل غیرضروری دوری کند تا برایش دغدغه و نیازی ایجاد نکند و مسائلی که لازم است برای او ایجاد دغدغه کند را مورد توجه قرار دهد. چنین فردی پس از اینکه امری برای او مطرح شد لازم است برای تعامل درست با آن، آن امر را از جهت نیاز بررسی کند.

طبق منطق تقوا باید فرایندی وجود داشته باشد تا مواجهه‌های انسان اصلاح شود و فرد بداند که رویارویی خود را چگونه تنظیم کند. از آن چیزهایی که باید برحذر باشد دوری کند و هر چیزی را در منظر و مرآی خود قرار ندهد و اگر در معرض مواردی قرار گرفت که برای او آسیب دارد از آن صرف نظر کرده و به سوی امری حقیقی متمایل شود. می‌توان از پرسش‌هایی مانند زیر، به عنوان چنین فرایندی یاد کرد:

• آیا آن امر از دسته نیازهایی است که لازم است به آن بپردازد؟
• سطح مورد نیاز بودن آن نسبت به سایر نیازها چقدر است؟
• برخورد لازم با آن نیاز چگونه باید باشد؟
• مسیر اجابت آن نیاز چیست؟
• ارتباط نیاز با نیازهای دیگر از نظر اجابت چه می باشد؟

نیاز انسان به تقوا و دانستن بایدها و نبایدها همیشگی، پیوسته و در هر زمان است از این رو نیاز به متنی دارد که بتواند با رجوع به آن، متناسب با ظرفیت خود تقوا را به دست آورد. این متن باید قابلیت جوابگویی برای هر نیاز و هر سؤال برای مراجعه کننده را داشته باشد.

بر این اساس اولین نیاز انسان برای رجوع کتاب خدا، تقواست یعنی فرد برای فهمیدن معیارهای تقوا به کتاب مراجعه می‌کند. خداوند نیز طبق همان میثاق عبودیت و برای تحقق آن، این کتاب را نازل کرده است، بنابراین کسی جز آن کسی که در جستجوی تقواست نمی‌تواند از آن بهره بگیرد. در صورتی که این نیاز شکوفا شود، ارجاع به قرآن معنادار است و در غیر این صورت ارجاع با انگیزه‌ها و مقاصد دیگری بی‌معناست.

2. تبدیل مسأله اولیه به مسأله اصلاح‌شده

«مسأله» عنوانی برای نیازهایی از انسان است که لازم است برطرف شوند. برای اینکه این عنوان، بتواند انسان را در مسیر پاسخگویی به نیازهای حقیقی پیش‌ببرد، باید سه کار در برخورد با هر عنوانی که به عنوان مسأله اولیه جلوه می‌کند، انجام شود. به علت تأثیر و تأثرهایی که در زندگی اجتماعی بین انسان‌ها وجود دارد، ممکن است عناوینی بر اثر رواج بحث‌هایی به عنوان مسأله بر سر زبان‌ها جاری شود، ولی اینکه چقدر این عناوین، بیانگر نیازهای حقیقی انسان‌ها هستند که باید حل شوند، مقوله‌ای است که باید در معرض ارزیابی قرار گیرد.

در سه عنوان زیر، سه کار پیشنهاد می‌شود که می‌تواند ما را در این راستا کمک کند.

1-2. توصیف موقعیت مربوط به مسأله

برای اینکه بتوان مساله را به نیازهای آن تحلیل کرد، در گام نخست می‌بایست موقعیتی که موجب بروز مساله شده است را به خوبی توصیف کرد.

هر پدیده‌ای در مکان و زمانی مشخصی هویت می‌یابد. وابستگی مسائل به زمان و مکان که به طور اختصار از آن به «موقعیت» یاد می‌کنیم، موجب می‌شود تا در تحلیل هر مسأله‌ای به موقعیت آن به نحوی توجه کنیم. در این صورت است که می‌توان موقعیت‌های پیش آمده را با توجه به نیازهای مشخصی مورد مطالعه قرار داد.

کسی که می‌تواند در موقعیت مورد نظر، قدرت مشاهده از جوانب و ابعاد بیشتری را داشته باشد، می‌تواند شناخت تفصیلی‌تری نسبت به مسائل داشته باشد و در نتیجه توصیف دقیق‌تری از مساله مورد نظر را ارائه دهد. نوع و عمق مشاهده فرد در خارج، بر قدرت مطالعه او در قرآن، اثر دارد، زیرا به طور دقیق می‌داند در جستجوی چه چیزی است. [1]

2-2.جهت‌دهی دغدغه‌های مسأله به سوی نیازهای حقیقی از طریق قرآن

برای رجوع به کتاب خدا، باید نیاز حقیقی باشد. پس از شناخت نیاز باید از حقیقی بودن یا غیر حقیقی بودن آن توسط کلام وحی مطمئن شد و آنقدر نیازهای واقعی ولی غیر حقیقی و یا نیازهای غیرواقعی را مورد بررسی قرار داد تا به نیازی حقیقی دست یافت و آن را مورد اعتنا برای پاسخ‌گویی قرار داد.

منظور از نیازهای حقیقی، نیازهایی است که هدایت انسان وابسته به آن است. برای نمونه چگونگی اداره جامعه، نیازی حقیقی است زیرا هدایت انسان‌ها در گرو آن می‌باشد. و می‌توان آن را به نیازهای حقیقی جزئی‌تر تبدیل کرد.

منظور از نیازهای واقعی، نیازهایی است که زندگی دنیایی انسان وابسته به آن است. نیاز به لباس و نیاز به خوردن از جمله نیازهای واقعی هستند که می‌توانند به سمت نیازهای حقیقی سوق داده شوند و یا سر از نیازهای موهومی درآورند.

منظور از نیازهای غیرواقعی، نیازهایی موهومی و خیالی است. برای نمونه نیاز به تنوع در تمتعات دنیایی، نیازی غیر واقعی است.

دلیل تولید نابجا یا غلط و فهم حقایق نامربوط مربوط به همین عدم تشخیص درست در نیازهای صحیح است. بنابراین اختلال در نیاز که به صورت‌های زیر بروز می‌کند علت اصلی عدم دریافت پاسخ متناسب از کتاب خدا است:

• تداخل نیازها
  • توجه بیش از حد به نیازی
  • توجه کم به نیاز
  • اشتباه در تشخیص نیاز
  • عدم تشخیص اولویت در نیاز

نیازهای انسان در بسترهای مختلف زندگی نمایان می‌شوند و در پس‌زمینه زندگی حضور دارند. در موقعیت‌های مختلف برخی از آنها به صورت جدی‌تری خود را نشان می‌دهند و از بقیه مهم‌تر می‌شوند. بر این اساس هر نیازی که در موقعیتی برای فردی با اهمیت می‌شود به طور طبیعی با نیازهای دیگری نیز پیوستگی دارد.

لازم است بدانیم در حالتی که زندگی انسان به صورت بسیط و بدون پیچیدگی است، موقعیت‌ها در قالب نیازها به انسان رخ می‌نمایانند. به عبارت دیگر، در حالت بسیط، انسان با عین نیازهای خود روبرو می‌شود.  اما در موقعیت‌های پیچیده به دلیل تداخل نیازها موضوعات که عناوینی از جریانات زندگی است خودنمایی می‌کنند. این موضوعات که در اثر مواجهه با بسترها و حاکمیت‌ها پدیدار می‌شود موضوعاتی از بیرون قرآن هستند.

امروزه حوزه‌های زندگی انسان به صورت  پیچیده در آمده است. در صورتی که بتوان آن را از پیچیدگی به سادگی تحلیل کرد می‌توان راهی به سوی دریافت پاسخ برای پرسش‌هایی که در این حوزه‌ها مطرح می‌شود یافت. در واقع بدون برگشت و تبدیل به سوی نیازها، نمی‌توان عنوان‌هایی که در حوزه‌های علمی و غیر علمی مطرح می‌شود را به قرآن ارجاع داد و در این راه دچار سوء راه‌یابی خواهیم شد. در واقع این انسان‌ها هستند که موضوعات موجود در زندگی خود را نام‌گذاری کرده‌اند، بنابراین نمی‌توان این نام‌ها را در کتاب خدا یافت، بلکه باید این نام‌ها به نیازهای انسان ارجاع داده شوند.

3-2. تدوین مسأله جدید به کمک پرسش از نیازهای حقیقی

بعد از اینکه موقعیت به خوبی و تفصیلی توصیف شد، با توجه به بررسی نیازها و آن نیازهای حقیقی که مشاهده‌گر یا جستجوگر مربوط به آن موقعیت دارد (یعنی دو گام پیشین)، او سعی می‌کند آن را در قالب پرسش‌هایی مطرح کند. سپس سؤال‌های مطرح‌شده، دسته‌بندی شده و با عنوان‌دهی این سؤال‌ها، به عنوانی برای مسأله ناظر به نیاز حقیقی دست یافته می‌شود.

[1] در رابطه میان موقعیت‌ها و مساله‌ها به سادگی فهمیده می‌شود که:

• در موقعیت‌ها، نیازها زیاد هستند، در نتیجه مسأله‌ها تنوع دارند. اما می‌توان با زاویه نگاه‌های مختلف بر روی نیازهایی و در نتیجه مسأله‌هایی متمرکز شد.
• در موقعیت‌ها، مسأله‌ها با یکدیگر ارتباط دارند و نیز با مسأله‌های برآمده از موقعیت‌های دیگر ارتباط دارند. زیرا همگی آن به انسان ارتباط دارند که نیازهای آن با یکدیگر مرتبط است.
• در یک موقعیت می‌توان به برآورد اجمالی یا احصای مسائلی از آن اقدام کرد. این امر، برای نگاه جامع‌تر هنگام رجوع به قرآن بسیار مفید و بلکه ضروری می‌نماید. 
• در صورتی که موقعیت مواجه‌شده به صورت طرح موضوعی از موضوعات زندگی باشد لازم است موضوع در بستر مربوط به خود مشاهده شود تا بتوان آن را به صورت مسأله‌اش مشخص دنبال نمود.
• مسأله‌های سطوح مختلفی دارند برخی عام‌تر و برخی خاص‌تر هستند. بنابراین نیازی نیست که بستر به صورت شخصیه در نظر گرفته شود.
• به دلیل ارتباط نیازهای انسان با یکدیگر، تمرکز بر هر مسأله‌ای، توجه به مسائل پیرامونی آن را در نیز در پی دارد. در این صورت انسان می‌تواند در تلاقی حقایق نازل‌شده مربوط به مسأله، به دیدگاه جامع‌تری دست پیدا کند. و در غیر این صورت بخشی از دانستنی‌های مورد نیاز از چشمان او نادیده می‌افتد.

[2] متنی که در بالا مشاهده نمودید،  فصل هفتم جلد 13 روش های تدبر در قرآن بحت عنوان «شیوه های رجوع به کتاب برای دستیابی به علم» از انتشارات قرآن و اهل بیت نبوت (ع) http://quranahlebayt.com/ می باشد.