تزکیه و تعلیم ناظر به اقداماتی است که جهت تحقق رشد در یک دوره انجام می‌شود، این اقدامات می‌تواند هم از سوی خود نوجوان اجرا شده و هم از سوی معلمان و مربیان آموزشی و تربیتی، ساختارهای تربیتی و یا توسط خانواده‌ها اجرا شود. طبیعتا بایسته‌هایی که می‌بایست در تزکیه و تعلیم مدنظر قرار گیرد، ناظر به محور اساسی رشد در دوره نوجوانی، یعنی شکوفایی عقل خواهد بود. برخی از مهمترین بایسته‌های تزکیه و تعلیم در این دوره عبارتند از:

• باید نوجوان را نسبت به نیازها و مسائلی که دارد واقف نموده و برای درک درست این نیازها، او را به تعاریف درست ارجاع داد.
• باید منابع متقنی که می‌تواند مبنای شناخت حقایق و قوانین ثابت عالم باشد به نوجوان معرفی شود تا بتواند جهت استخراج تعاریف صحیح و همچنین ارتقای تعاریف خود، رجوع دائمی به آنها داشته باشد.
• می‌بایست کلام وحی و همچنین سیره و اقوال اهل بیت علیهم السلام به عنوان مهمترین عامل شکوفایی عقل، به نوجوانان معرفی شود و نحوه مراجعه به آن جهت شناخت عملکرد درست در مواقف مختلف، آموزش داده شود.
• می‌بایست چگونگی شناخت موقعیت‌ها و ارجاع دادن آن به تعاریف صحیح به نوجوان آموزش داده شود و مهارت او در زمینه ارتقا یابد.
• لازم است سیر از شناخت حقایق تا درک بایدها و نبایدها به او ارائه شود تا بتواند سیر از نیاز تا عمل را مبتنی بر شناخت عقلی طی نماید.
• باید شجاعت لازم برای تحقق وظایف و عملی نمودن تعاریف صحیح در او ایجاد شود تا آنجا که بتواند در مقابل دشمنی‌ها و تعلقاتی که مانع از انجام آن می‌شود، ایستادگی و مقابله نماید.
• لازم است آداب به نحوی شایسته آموزش داده شود، تا نوجوان هر عملی را بواسطه آراستن به آداب الهی، زیبا و نیکو نماید.
• می‌بایست ضرورت و چگونگی ارتباط موثر با دیگران و مشارکت در فعالیت‌های جمعی آموزش داده شده و تمرین شود تا توان اجتماعی لازم مبتنی بر عقلانیت، پرورش داده شود.
• ممکن است نوجوان از آموزش‌های لازم در دوره‌های قبلی رشد بهره‌مند نشده باشد، لذا می‌بایست این نیازها مورد توجه قرار گرفته و در صورت لزوم آموزش‌ها و تمرینات جبرانی برای آن در نظر گرفت. مهمترین توان‌های معرفتی که نقش موثری در تحقق تزکیه و تعلیم در دوره نوجوانی دارد، درک مفهوم ولایت و کرامت و همچنین قدرت تشخیص و انتخاب خیر و شرّ بواسطه مشورت با اهل خبره است.

بر اساس بایسته‌های شناخته شده می‌توان محورهای تزکیه و تعلیم در دوره نوجوانی را در قالب موارد زیر برشمرد:

1. زمینه‌سازی برای شناخت مسائل و نیازها از منظر حقیقی

• لازم است نوجوان نسبت به نیازها و مسائلی که پیرامون خود دارد، درکی واقعی و عینی پیدا کند و نسبت به رفع آن اهتمام جدی بیابد.
• مسائل و نیازهای نوجوان هم شامل مسائل فردی خود او و هم شامل مسائل و نیازهایی است که در محیط و افراد پیرامون او وجود دارد.
• می‌بایست نوجوان به مطالعه و بررسی این نیازها و همچنین شناخت تعاریف و رویکردهایی که نسبت به آن وجود دارد اهتمام ورزیده و در این زمینه تلاش نماید.
• نوجوان باید بداند که درک درست نیازها، تشخیص حقیقی یا کاذب بودن آنها، اولویت‌بندی میان نیازها و همچنین شناخت راه صحیح برطرف کردن آن، نیازمند به مراجعه به منابع حق است که از جامعیت لازم برای این امر برخوردار باشند.
• می‌بایست نوجوان جهت شناخت نیازها و مسائل و همچنین شیوه برطرف کردن آن، به منابع دینی، خصوصا قرآن کریم سوق داده شود و بر این اساس قرآن و عترت را با رویکردی نیازمحور مورد مطالعه و تدبّر قرار دهد.
• استفاده از انواع تفکّر می‌تواند نوجوان را در جهت شناخت نیازها و ارجاع آن به منابع حقیقی به شدت توانمند سازد.

2. معرفی منابع شناخت حق و ارتقای توان مراجعه به آن

• لازم است نوجوان به ضرورت مراجعه به حق واقف شده و دوری از آن را به عنوان مهمترین عامل شکست و محرومیت بشناسد.
• می‌بایست منابع شناخت حق و مراتب آن، از تجربه تا مراجعه به وحی به نوجوان معرفی شود.
• لازم است نوجوان رخدادها، تجربیات و مطالعات خود را جهت شناخت گزاره‌های یقینی مورد استفاده قرار دهد و بدین ترتیب شناخت خود را از حقایق دائما گسترش و تعمیق دهد.
• نوجوان باید قرآن کریم را به عنوان مهمترین منبع شناخت حقایق مورد توجه قرار دهد و علاوه بر مطالعه برنامه‌ریزی شده قرآن، از مهارت‌های لازم جهت جاری کردن آموزه‌های قرآنی در زندگی برخوردار شود.
• لازم است که احکام الهی، اعم از احکام شرعی و احکام اخلاقی، همراه با حقایق و معارف به نوجوان آموزش داده شود تا سیر از هست و نیست‌ها به بایدها و نبایدها و توانمندی تبدیل تعاریف به عمل در او تثبیت شود.
• می‌بایست گزاره‌های یقینی و آموزه‌های دارای حکمت به نوجوان آموزش داده شود تا از آنها در جهت ارتقای شناخت و معرفت خود، آن هم معرفت عملی و کاربردی بهره‌مند شود.
• لازم است علم‌آموزی در رأس آموزش‌های نوجوان قرار بگیرد و عطش نسبت به فهمیدن و یادگرفتن در او شکوفا شود. او باید از فرصت‌های عمر خود به بهترین وجه برای یادگیری علوم سودمند و کاربردی بهره‌مند شود و این رویکرد را نسبت به منابع درسی خود نیز داشته باشد. مشاهده آیات هستی و خلقت و تأمل و تفکّر در آن، یکی از محورهای مهم فعال شدن تفکّر و علم‌آموزی به شمار می‌رود.
• همچنین می‌بایست الگوهای مناسب به نوجوان معرفی شود تا بواسطه مطالعه سیره زندگی ایشان، راهی به شناخت حقایق پیدا کرده و نمونه‌هایی برای پیاده‌سازی حقایق در زندگی مشاهده نماید.

3. ارتقای توان تبدیل حقایق شناخته شده به اعمال نیکو با تأکید بر رفتارهای اجتماعی

• می‌بایست مجموعه‌ای از آداب اسلامی خصوصا آداب اجتماعی به نوجوان آموزش داده شود و او اهتمام داشته باشد که عمل به این آداب را به رویه جاری در زندگی تبدیل کند.
• شناخت درست و هوشمندانه محیط پیرامون، موقعیت‌ها، امکانات و فرصت‌ها و همچنین مهارت‌های استفاده از آن، به نوجوان کمک می‌کند تا حقایق و مقاصد شناخته شده را به خوبی به عمل تبدیل کند.
• در این دوره می‌بایست نوجوان نسبت به هرگونه پوچی، بطالت و لهوی به شدت پرهیز داده شود و برای این منظور از مهارت‌ها و برنامه‌ریزی‌هایی برخوردار شود که او را به سمت بهره‌مندی از فرصت‌ها و بهینه‌سازی آن سوق دهد.
• لازم است نوجوانان از هنرها، فنون و مهارت‌های کاری و عملی متناسب با اقلیم و جنسیت برخوردار شوند تا امکان عمل کردن و نقش‌آفرینی عینی و اجتماعی ایشان بیشتر شود.
• همچنین می‌بایست توانمندی نوجوانان در بکارگیری توان‌های اختصاصی‌شان، اعم از توان‌های جسمی و فکری ارتقا یابد تا از قدرت مناسبی برای عمل کردن و تأثیرگذاری برخوردار شوند.
• ضمنا می‌بایست برنامه‌ریزی برای تحقق اهداف و مقاصد مدنظر قرار گیرد تا نوجوان به مرور از ین توانمندی به صورت شایسته‌ای برخوردار شود.
• می‌بایست به نوجوان آموزش داده شود که با ثبت و ارزیابی نتایج و دستاوردهایش، شناخت خود را از حقایق ارتقا داده و دائما اعمالی بهتر و نیکوتر از آنچه پیشتر انجام داده بود، انجام دهد.

4. جهت‌دهی برای اتخاذ مقاصد بلند و برنامه‌ریزی و عزم برای تحقق آن

• لازم است توان مقصدسازی، تنوع بخشیدن به مقاصد و همچنین در نظر گرفتن مراتب مقاصد و اولویت‌بندی آن، در نوجوان فعال‌سازی شود.
• می‌بایست نوجوان در نهایت با بهره‌گیری از آموزه‌های این دوره و شکوفایی عقل، جهت‌دهی شود تا مقاصد بلند حقیقی را برای زندگی خود اتخاذ نماید. او باید از انتخاب مقاصد خیالی و موهوم و همچنين قصدهای ناظر به باورهای شرک‌آلود و انگیزه‌ها و نیت‌های غیرالهی، پرهیز داده شود.
• لازم است با بهره‌گیری از توان تفکّر و همچنین مراجعه به منابع شناخت حق، توان مقصدسازی، متنوع ساختن مقاصد و همچنین شناخت مراتب مقاصد
• لازم است شاکله زندگی نوجوان از قصدهای جدی و تصمیم‌های مهم ساخته شود و توان قصد کردن و جدیت در عمل را داشته باشد.
• می‌بایست نوجوان شرایط تحقق قصدها را فراهم سازد و از اهتمام و مهارت لازم برخوردار شود تا قصدها را به برنامه‌ها و اقدامات جزئی و قابل تحقق تبدیل نمايد. آموزش مهارت‌های برنامه‌ريزی جهت بکارگیری امکانات و فرصت‌ها در جهت محقق ساختن مقاصد، نقش مهمی در این زمینه دارد.
• نوجوان می‌بایست ضرورت مقاصد انتخاب شده را به خوبی درک کند تا در جهت تحقق آن از عزم و اراده‌ای راسخ برخوردار شود و بدین ترتیب در مقابل موانع و مشکلات، از توان ایستادگی و مقابله لازم برخوردار شود.
• لازم است نوجوان قصدهای خود را بر باورهای یقینی استوار نماید. هر قدر قصدها جدی‌تر باشند، باورها نیز باید عمیق‌تر باشند. هر قصدی وقتی به صورت جدی توسط نوجوان دنبال می‌شود که به باورهای محکمی اتکا داشته باشد و گرنه با مختصر سختی و ناهمواری انگیزه ادامه آن از دست می‌رود.
• کسانی که دارای قصد الهی هستند تأثیرات عمیقی در زندگی اطرافیان خود می گذارند. لازم است نوجوان نسبت به این امر واقف شده و درستی و عمق مقاصد خود را با بررسی تأثیرات مثبت و برانگیزاننده آن بر دیگران ارزیابی کند.
• بهره‌گیری از موقعیت‌های سختی و اضطرار، و همچنین جوهای عمومی مخالف که با مخالفت و مناع‌تراشی دیگران همراه هست، فرصتی مغتنم برای ارتقای توان عزم و اراده به شمار می‌رود که می‌بایست در آموزش‌های نوجوان لحاظ گردد.