محورهای آموزشی معلّمان و مربّیان

• معلّم و مربی نقش بسیار مهمی در تحقق تزکیه و تعلیم در دوره نوجوانی دارد، این نقش تا بدان حد است که حتی بر نقش والدین و رسانه نیز غلبه دارد و می‌تواند آثار سوء آنها را برطرف نموده و یا نقش موثر آنها را به شدت ارتقا دهد.
• لازم است معلّم و مربّی مراقبت داشته باشند که ارتباط ایشان با نوجوان اختلالی در حضور و فعالیت او در عرصه خانواده و مدرسه نداشته باشد و بلکه مفید بودن و موثر بودن آن حضور را ارتقا دهد.
• تزکیه و تعلیم بر مبنای اصلاح نیازها، ساختار فکری و ارائه آداب محقق می‌شود، بنابراین معلّمان و مربیان می‌توانند محورهای تزکیه و تعلیم را در قالب هر برنامه آموزشی یا تربیتی پیگیری کرده و آن را پیاده‌سازی نمایند.
• برخی از موضوعاتی که مورد گفتگوی میان مربیان و نوجوانان است، ناظر به مباحث تربیتی و مشاوره‌ای است، طبیعتا این موضوعات ارتباط مستقیمی با مباحث تزکیه و تعلیم دارد. لذا در این جلسات می‌توان هم به صورت مستقیم و هم در خلال موضوعات اصلی جلسه به مباحث تزکیه و تعلیم پرداخت.
• با توجه به اینکه مباحث تزکیه و تعلیم ناظر به اصلاح رویکرد نوجوان در مواجهه با موضوعات است و تلاش می‌کند تا ساختار فکری و عملی او را در هر موضوعی اصلاح نماید، بنابراین این رویکرد را می‌توان در بسترهای مختلف آموزشی مدنظر قرار داد. مربیان در دروس آموزشی مختلف، اعم از دروس رسمی یا غیررسمی، بنیادی یا مهارتی، در بستر کلاس یا اردو و موارد دیگر از این دست، می‌توانند این رویکردها را در تعامل با نوجوانان مورد استفاده قرار دهند. سطوح این بهره‌مندی را می‌توان در قالب موارد زیر برشمرد:
  • تمرین تزکیه و تعلیم در قالب ارائه دروس

در این سطح از مباحث تزکیه و تعلیم و آداب آن در قالب فضای ارائه درس بهره گرفته می‌شود، مانند رعایت آداب ارتباط با دیگران و سخن گفتن در کلاس، بدین ترتیب کلاس درس به محلی برای تمرین تزکیه و تعلیم تبدیل می‌شود.

• کشف و فهم ساختارهای علمی در مطالعه دروس دیگر

در این سطح قوانین شناخته شده در هر درسی، به عنوان قانونی برای مطالعه دروس دیگر در نظر گرفته می‌شود، و در حقیقت توان تفکّر به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای شکوفایی عقل، مورد استفاده قرار می‌گیرد. به عنوان مثال می‌توان درس تابع را در ریاضی مطالعه کرده و از نوجوان خواست که در مطالعه دروس دیگر چون زیست و تاریخ، و یا در تحلیل و بررسی تجربیاتی که انجام داده است، اقدام به نگارش یک تابع نماید به گونه‌ای که رخدادهای آن را نظام‌مند کرده و به صورت قانون ارائه نماید.

• شناخت قوانین تزکیه و تعلیم و جاری کردن آن در زندگی

در این سطح که بالاترین سطح بهره‌مندی از تزکیه و تعلیم است، موضوعات درس به عنوان مَثَلی برای حقیقت در نظر گرفته می‌شود و بواسطه آنها، یک قانون اساسی برای زندگی کشف می‌شود و از نوجوان خواسته می‌شود که آن قانون را در زندگی خود پیاده‌سازی نماید. به عنوان مثال با مطالعه درس انرژی‌های تجدید‌پذیر از نوجوان خواسته می‌شود که توان استفاده از موقعیت‌ها و امکانات (شکر) را در زندگی خود ارتقا دهد و اقدام به انجام دادن کارهایی نماید که ثمرات ماندگار خواهد داشت.

• لازم است مربیان به این مهم توجه داشته باشند، که بهره‌گیری آنها از محورهای تزکیه و تعلیم، به عنوان اصلاح رویکرد نوجوان در این دوره است که می‌تواند سیر آموزشی و پرورشی ایشان را در قبال نوجوانان جهت‌دهی نموده و امکان ارزیابی آن را فراهم نماید، لیکن بهره‌گیری از خلاقیت‌ها و مهارت‌های لازم برای ارائه این مطالب به نوجوان، آن هم به صورت مفید و اثربخش، بر عهده خود مربیان خواهد بود.
• به هر اندازه شناخت مربی از مبانی رشد و نظام تعلیم و تزکیه ارتقا پیدا کند، توان بکارگیری مهارت‌های تزکیه و تعلیم نیز ارتقا یافته و توان مربی در خلق مهارت‌های جدید افزایش خواهد یافت.
• لازم است مربیان به این مهم توجه داشته باشند که تحقق تعلیم و تزکیه در نوجوان، وابستگی بسیاری به شکوفایی نیاز در ایشان دارد، لذا صرف ارائه آموزش‌ها هر چند دینی هم باشد، بدون در نظر گرفتن گوهر نیاز و ضرورت شکوفایی آن، به ثمر نخواهد رسید.
• برای آنکه مربی بتواند نیاز را در نوجوان فعال کند، لازم است که ارتباط موثری با او بر قرار کرده و در قلب او نفوذ کرده باشد. این مهم تنها با ایجاد محبّت میان نوجوان و مربی محقق می‌شود و لازم است که مربی نسبت به فعال‌سازی این محبّت اهتمام ویژه داشته باشد.
• لازم است رابطه میان مربی و نوجوان و محبّت میان آنها بر مبانی آداب اسلامی و بر محور عقلانیت باشد و در طی سال‌های مختلف ارتقا پیدا کند. این مهم با انس اولیه میان آنها آغاز شده و تا ایجاد رابطه برادری میان آنها ادامه پیدا می‌کند.
• رابطه عاطفی مربّی و نوجوان می‌بایست تقویت‌کننده دیگر روابط عاطفی نوجوان، مانند رابطه او با والدین، معلمّان و دوستان صالح باشد.
• با توجه به اینکه محور تزکیه و تعلیم بر شکوفایی عقل با بکارگیری تفکّر است بنابراین لازم است که مربیان در فضای آموزشی امکان صحبت کردن و گفتگو را فراهم نمایند و فرصتی را فراهم کنند که نوجوان بتواند گزاره‌های ذهنی خود را بیان کرده و در مورد آنها بحث و تبادل نظر نماید.
• لازم است مربی با نوجوان همراهی کند تا منابع شناخت حق را مطابق آنچه گفته شده است به او نمایانده و توان نوجوان را در مراجعه به منابع ارتقا دهد.
• عمل کردن یکی از مهمترین محورهای تحقق رشد در این دوره است، لذا مربیان و معلمان می‌بایست اهتمام داشته باشند که هر آموزشی که با شناختی در نوجوان همراه است (اعم از آموزش دروس رسمی یا موضوعات غیر رسمی) می‌بایست با انجام عملی در نوجوان همراه باشد.
• بر اساس آنچه در طرح تزکیه و تعلیم نوجوانان و مهمترین محورهای آن بیان شد، می‌توان ارکان آموزشی ذیل را برای ارتقای توان مربیان و معلمان در نظر گرفت. این بخش‌ها به صورت نظام‌مند طراحی شده و هر یک در عین کامل بودن، مقدمه‌ای برای بخش بعدی هستند و مطالب بخش قبلی را ارتقا می‌دهند. در این سیر سطح مربی از اجرای طرح برای نوجوانان تا سطح طراحی محتوی و مهارت، ارتقا پیدا می‌کند.

شناخت اصول، راهبردها و مهارت‌های رشد در دوره نوجوانی

• معلّمان و مربّیان می‌بایست دوره نوجوانی و اقتضائات و الزامات آن را از منظر قرآن و عترت بشناسند تا بتوانند به درک درستی از بایسته‌ها و فرآیند تزکیه و تعلیم در دوره نوجوانی برسند.
• نوجوانی دوره سوم از دوره‌های رشد انسان است، که می‌بایست در ادامه دوره قبلی و به عنوان مقدمه دوره بعدی شناخته شود تا بتوان درک درستی از فرآیند و مقاصد آن داشت.
• لازم است معلّمان و مربّیان در شناخت دوره سوم رشد از درک تفصیلی و مهارت لازم برخوردار شوند تا بتوانند در ارائه دروس و برنامه‌های آموزشی، اقدام به طراحی طرح‌نامه‌های آموزشی و پرورشی موثر نمایند.
• درک درست بایسته‌ها و اهداف به معلّمان و مربّیان کمک می‌کند تا نظام ارزیابی دقیقی از نوجوان داشته و ضمنا میزان تأثیرگذاری برنامه‌ها و محتواهای آموزشی را مورد سنجش قرار دهند.

آشنایی با مهارت‌های سوق دادن نوجوان به عمل محسنانه اجتماعی

• چنانکه گفته شد، هر آموزشی به نوجوان می‌بایست با عمل همراه باشد، لذا معلّمان و مربّیان می‌بایست با شیوه سوق دادن نوجوان به سوی عمل شایسته آشنا بشوند تا بتوانند این رُکن مهم را در هر برنامه آموزشی و تربیتی مدنظر قرار دهند.
• ضمنا لازم است ایشان با منابعی که آداب عمل شایسته و خصوصا عمل اجتماعی را معرفی می‌کنند، آشنا بشوند تا بتوانند نوجوانان را در شرایط مقتضی به سوی آن راهنمایی کنند.
• ضمنا لازم است معلّمان و مربّیان شناخت خوبی از ساختار وجودی انسان و نسبت میان علم و عمل داشته باشند تا توان راهبری بهتری نسبت به این موضوع داشته باشند.

شناخت انواع تفکّر و شیوه‌های فعال‌سازی آن

• شکوفایی نیاز، مراجعه به منبع شناخت حق و در نهایت رساندن آن به ساحت عمل، کارکرد قوه تفکّر در وجود انسان است. مربّیان و معلّمان می‌بایست حقیقت تفکّر را مطابق نظر دین و قرآن شناخته و به جایگاه آن در ساختار وجودی انسان واقف شوند.
• همچنین لازم است که ایشان با انواع شیوه‌های فعال‌سازی تفکّر آشنا شوند تا بتوانند آن را در هر برنامه آموزشی و غیر آن، بکار گرفته و بدین ترتیب زمینه رشد و تعالی را در نوجوان فراهم سازند.
• لازم به ذکر است که تفکّر حلقه واسط بسیار مهمی میان آموزش و پرورش است که بواسطه آن می‌توان هر برنامه آموزشی، اعم از درسی یا غیر درسی را به فرصتی برای رشد و تعالی نوجوان و تحقق پرورش تبدیل نمود.
• مهمترین جنبه‌های تفکّر که می‌بایست معلّمان و مربّیان نسبت به شناخت و بکارگیری آن اهتمام داشته باشند، عبارتست از:
  • تفکّر مشاهده‌ای: بهره‌گیری از توان رویت و مراتب آن، در جهت فعال‌سازی تفکّر
  • تفکّر شنیداری: استفاده از قدرت سمع و شنیدن، و جهت‌دهی آن در جهت فعال‌سازی تفکّر
  • تفکّر پرسشی: بهره‌مندی از توان شگرف سوال پرسیدن و سوال خوب پرسیدن برای شکوفایی فرآیند تفکّر
  • تفکّر بنیادی: شناخت منابع کشف حقیقت و چگونگی ارجاع به آنها

شناخت قرآن و شیوه مراجعه به آن در درک نیازهای حقیقی و تبدیل آن به اعمال شایسته (شکوفایی تفکّر با قرآن)

• قرآن کریم اصلی‌ترین منبع شناخت حق است، و علاوه بر آنکه امکان رجوع به حقیقت را برای انسان فراهم می‌نماید، شیوه‌های درست فکر کردن و آداب آن را نیز به انسان آموزش می‌دهد.
• لازم است معلّمان و مربّیان نسبت به این جایگاه قرآن واقف شوند و مراجعه به قرآن به به عنوان اصلی‌ترین راه برای مراجعه به حق به نوجوانان معرفی کنند.
• طبیعتا برای بهره‌مندی از قرآن لازم است شیوه‌های علمی و طهارتی لازم شناخته شده و به نوجوانان آموزش داده شود.
• آموزش مراجعه به قرآن صرفا در جلسات قرآنی و یا در قالب درس دین و زندگی ارائه نمی‌شود، بلکه در هر بستر و موقعیتی می‌توان به فراخور موضوعات و مسائل مبتلا به، از مراجعه به سوره‌های قرآن به بهترین نحو بهره‌مند شد.
• طبیعتا آموزش قرآن در چنین جایگاهی نیازمند به مطالعه سوره با هدف فعال‌سازی نیاز نوجوان به آن سوره از یکسو و همچنین تبدیل کردن آن به عمل از سوی دیگر است.