دوره نوجوانی و اقتضائات آن

• این دوره را می‌توان سومین دوره رشد انسان در نظر گرفت[1]، دوره‌ای که فرد در آن به بلوغ رسیده و تکالیف الهی بر او جاری می‌شود، لذا این دوره را می‌توان تولد دیگری دانست که طی آن انسان لیاقت عبودیت خداوند را یافته و می‌تواند با اتکای به خرد و اندیشه، امورات زندگی خود را پیش ببرد.
• در این دوره فرزند از طفولیت خارج می‌شود، او می‌تواند بر روی تصمیمات خود حساب باز کند و البته جامعه نیز می‌تواند از عقل او استفاده کرده و شاهد بروز عقلانیت او باشد.
• این دوره را می‌بایست مقدمه بسیار مهمی برای دوره‌های بعدی رشد دانست، چنانکه تبدیل نقش فرد از انفعال و تأثیرپذیری صرف در فعالیت‌های اجتماعی به نقشی فعّال و تأثیرگذار در صحنه جامعه و همچنین گذر از مرحله یادگیری و فهم به مرحله یادگیری همراه با آموزش و فهماندن، و در ادامه دستیابی به فقاهت جهت پیاده‌سازی حقایق در جامعه، همگی در گرو گذر صحیح از دوره نوجوانی رقم می‌خورد، تا آنجا که می‌توان گفت در صورت عدم تحقق اهداف رشدی در دوره نوجوانی، جبران و ترمیم آن در دوره‌های بعدی بسیار دشوار و ناممکن می‌شود.

بر این اساس مهمترین ویژگی‌ها و اقتضائات دوره نوجوانی را می‌توان در موارد زیر برشمرد:

• الگوپذیری و تبعیت یکی از شاخصه‌های مهم این دوره است که می‌بایست مورد توجه قرار گیرد، چرا که اشتباه در تشخیص آن می‌توان آثار جبران‌ناپذیری در زندگی آینده فرد بگذارد.
• بلوغ جسمی و تغییرات فیزیکی یکی از خصوصیات‌های این دوره است که اقتضائات آن را با دوره‌های قبلی بسیار متفاوت می‌نماید، طبیعتا مدیریت همین بلوغ است که می‌تواند زمینه بسیار مناسبی را برای ازدواج شایسته در دوره بعدی فراهم نماید.
• تأکید بر استقلال که هم شامل مقاصد و اهداف شده و هم برنامه‌ها و اقدامات فرد را در بر می‌گیرد یکی دیگر از ویژگی‌های مهم این دوره است که توجه درست به آن می‌تواند نوجوان را برای انجام مأموریت‌های بزرگ اجتماعی آماده سازد. در این راستا انتخاب‌گری نیز یکی از خصوصیات مهم دوره نوجوانی به شمار می‌رود.
• نیاز به بروز و دیده شدن نیز از اقتضائات تعیین کننده در دوره نوجوانی به شمار می‌رود، بی‌توجهی به آن می‌تواند زمینه انحرافات فراوانی را ایجاد کند، چه اینکه هدایت و جهت‌دهی آن در مسیر درست می‌تواند شخصیتی تأثیرگذار و توانمند را پدید آورد.
• دوره نوجوانی به دلیل گسترش محدوده ارتباطات انسان و همچنین فعال شدن نقش اختیار خود فرد در این زمینه، می‌تواند بستری برای شکل‌گیری روابط سازنده و یا مخرّب باشد. گرایش به قرار گرفتن در جمع‌های دوستانه و برقراری روابط اجتماعی جدید، از خصوصیات مهم این دوره است که نقش بسزایی در شکل‌دهی ساختار ادراکی، عاطفی و همچنین رفتاری نوجوان دارد.
• در این دوره علاوه بر اینکه مواجهات و اقدامات فرد گسترش و تنوع زیادی پیدا می‌کند، ضمنا خود او نیز در بسیاری از مواجهات نقش فعال و انتخابگر دارد، بر این اساس مواجهه او با صحنه‌های موفقیت و شکست نیز برای خود او بسیار حائز اهمیت است و نقش بسزایی در شکل‌گیری و شکوفایی توان خودباوری و روحیه نشاط، شجاعت و تلاشگری دارد.
• ضمنا در این دوره است که افراد به تکلیف می‌رسند[2]، بدین معنی که نسبت به انجام امور خیر و شرّ مطابق با وضع الهی واقف شده و ضمنا نسبت به آن مسئولیت دارند، لذا در این دوره است که درک جزا و پاداش و التزام به آن در افراد شکوفا می‌شود و می‌بایست به صورت حقیقی مکلّف شده و اهمیت و آداب آن را بشناسند.

بدین ترتیب در اهمیت دوره نوجوانی و لزوم اهتمام جدی به آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ویژگی‌های مهم و منحصر به فرد دوره نوجوانی، تأثیر بسیار زیادی در شکل‌گیری شخصیت فردی و اجتماعی انسان دارد، نقش‌آفرینی او را در دوره‌های بعدی رشد تحت تأثیر خود قرار می‌دهد و همچنین تقدیرات دنیایی و آخرتی انسان را رقم می‌زند. لذا بی‌تفاوتی و یا کم‌توجهی به تحقق رشد در این دوره، می‌تواند آثار بسیار مخربی هم برای نوجوانان، و هم برای جامعه داشته باشد، چه اینکه اهتمام به امر رشد در این دوره نیز می‌بایست با توجه کامل نسبت به اقتضائات و ویژگی‌های آن باشد.
• طبیعی است که بیان اهمیت این دوره به معنای مهم نبودن و یا کم اهمیت جلوه دادن دوره‌های قبلی و بعدی رشد نیست، بلکه شناخت مختصات شناختی، عاطفی و رفتاری نوجوان موجب می‌شود تا فرآیند تعلیمی انجام شده در دوره‌های قبلی به خوبی جمع‌بندی شده و به نتیجه برسد، و همچنین آمادگی لازم برای تحقق اهداف رشدی در دوره‌های بعدی فراهم شود.
• دوره نوجوانی دوره بسیار مهمی در انتقال انسان از موقعیت کودکی و انفعال، به وضعیت جوانی و فعالیت موثر اجتماعی است، بر این اساس نقش تعلیم و تربیت برای نوجوانان، نه تنها آینده ایشان را رقم می‌زند، که نقش بسیار مهم و تأثیرگذاری در تعیین سرنوشت جامعه دارد.

[1] دوره‌های قبلی رشد انسان شامل دوره طفولیت (دوره جنینی تا تکلم که حدود 5 سالگی را در بر می‌گیرد) و همچنین دوره کودکی (5 یا 6 سالگی تا حدود 12 یا 13 سالگی) است که در حقیقت همه مقدماتی برای دوره نوجوانی به شمار می‌روند.

[2] اگرچه تکلیف شرعی دختر خانم‌ها از 9 سالگی آغاز می‌شود، ولی باید در نظر گرفت که برخی دیگر از تغییرات ایشان ناظر به بلوغ و تکالیفی که در ازای آن دارند و همچنین ادراک کامل مسئولیت نسبت به تکالیف الهی، در دوره نوجوانی رقم می‌رخود.